Koloniën van Weldadigheid: parel in eigen land (en Werelderfgoed)

Ze worden gezien als de voorloper van de moderne verzorgingsstaat: de Koloniën van Weldadigheid in Noord-Nederland en België. In juli zijn ze door UNESCO benoemd tot Werelderfgoed. Rik gaat op bezoek en is onder de indruk van het initiatief dat wel en niet is gelukt, en dat je moet zien.

Zeg eens eerlijk: wat weet jij van de Koloniën van Weldadigheid? En vind je ze interessanter sinds ze UNESCO Werelderfgoed zijn? Mijn antwoorden: tot voor kort weinig tot niets, en jazeker (al zou dat misschien niet ter zake moeten doen)! Als mijn partner en ik kiezen voor een vakantie in het Zuidoosten van Friesland, gaat dit bijzondere verhaal op onze to do-lijst.

Maatschappij der Weldadigheid
Terug naar 1815: Napoleon heeft de strijd verloren en Willem I wordt koning van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. Er is echter één probleem: armoede. De werkloosheid is hoog, er is veel bedelarij en de staatskas is leeg.

Het inspireert Johannes van den Bosch tot de oprichting van de Maatschappij der Weldadigheid (1817). De generaal met ervaring in Nederlands-Indië denkt hiermee de armoede te kunnen uitroeien.

Frederiksoord
Zijn idee – wij betalen voor grond en huisvesting, en de arme mensen komen er werken en zorgen op die manier voor hun eigen onderhoud – wordt breed gesteund. Ook door het Rijk, dat volgens de generaal geen geld meer kwijt is aan de armen en die verwacht dat deze mensen op termijn zelfs hun schulden kunnen terugbetalen omdat er overschotten ontstaan.

Van den Bosch koopt in Drenthe een stuk kale grond en sticht Frederiksoord. Deze proefkolonie ontwikkelt zich in rap tempo tot een dorp met 53 kleine boerderijen. In zeven jaar worden zeven koloniën van weldadigheid gerealiseerd.

Zeven koloniën
Naast Frederiksoord zijn dat Wilhelminaoord en Veenhuizen (allemaal in Drenthe), Willemsoord en Ommerschans Overijssel), en Wortel en Merksplas. De laatste twee staan in wat nu België is.

Desondanks zijn niet alle koloniën in juli dit jaar uitgeroepen tot UNESCO Werelderfgoed. Dat geldt enkel voor de combinatie Frederiksoord/Wilhelminaoord, Veenhuizen en Wortel. Ze krijgen in 2020 alle zeven wel het European Heritage-label vanwege hun betekenis in de geschiedenis van Europa.

Veenhuizen
Wij beginnen onze ontdekkingstocht in Veenhuizen. Het Drentse dorp wordt in 1823 de zesde kolonie van de maatschappij, maar heeft een bijzondere status omdat het een zogeheten dwang- of strafkolonie is. Wie hier zijn of haar intrede doet, staat 24 uur onder bewaking.

Maar er is meer dat deze plek bijzonder maakt. Nadat de zeven koloniën stoppen, omdat het niet lukt ze rendabel te maken, komt Veenhuizen in 1859 in handen van de Rijksoverheid en wordt het een plek voor gevangen en verpleegden. In 1970 blijven alleen de gevangenen over en veranderen de gestichten in gevangenissen.

Gevangenismuseum
Tot 1984 (!) blijft Veenhuizen een gesloten gemeenschap, hetgeen betekent dat het dorp alleen toegankelijk is voor gedetineerden en personeel. Het Tweede Gesticht blijft bewaard en huisvest tegenwoordig het Nationaal Gevangenismuseum.

Dat is de plek waar wij op deze zaterdag in oktober ons bezoek beginnen. De geschiedenis van Veenhuizen speelt daarin een belangrijke rol. Je vindt er slaapkooien, een koepelgevangenis en een modern cellenblok. Sinds 2018 draait bovendien een permanente expositie over de 200-jarige geschiedenis van de Kolonie Veenhuizen.

Rode Pannen
Tip: voor slechts 2,50 euro extra kun je onder begeleiding van een gids een rondleiding maken door De Rode Pannen, een gevangenis naast het museum. En dat moet je beslist doen.

Vanaf 1940 worden de cellen gevuld met gevangen vanuit heel Nederland. Een verblijf wordt in het circuit beschouwd als een statussymbool. Op 31 maart 2008 verlaat de laatste gedetineerde het complex, de gevangenis staat sindsdien leeg en het gebouw heeft een monumentenstatus.

Verboden Dorp
Na onze lunch – er is een heel leuk pleintje in Veenhuizen met daarop een restaurant, een brouwerij en een kaasmaker – melden we ons voor de Verboden Dorp Tour onder leiding van Peter, die op 5-jarige leeftijd op de kolonie is komen wonen en in de gevangenissen heeft gewerkt.

Een tocht van zo’n drie kilometer, die ongeveer drie uur duurt. Met de nadruk op ongeveer, want wij wandelen deze middag veel langer. Het gevolg van een enthousiaste gids en oprecht belangstellende deelnemers.

Kolonie
Peter neemt ons mee langs de gebouwen en plekken die herinneren aan tweehonderd jaar geschiedenis. We horen dat Veenhuizen in de periode voor de Maatschappij der Weldadigheid echt een kolonie was en dat het een status aparte had zoals bijvoorbeeld Curaçao die nu heeft.

Grimmige geschiedenis
De mooie en bijzondere verhalen volgen elkaar in rap tempo op en tijdens het wandelen ontdekken we de lange en lommerrijke lanen, de indeling van de gestichten en de grimmige geschiedenis.

De koloniehuizen zijn voorzien van opschriften als ‘Orde en Tucht’ en ‘Werk en Bid’. Ook deze tour moet je absoluut boeken als je een goed beeld wilt krijgen van het verleden.

Monumentenroute
Een bezoek aan Frederiksoord en Wilhelminaoord plannen we later in de week. We hebben gelezen over de Monumentenroute, een wandeltocht van 11 kilometer door het ‘buitenmuseum’ van de vrije Koloniën van Weldadigheid.

Onderweg passeren we ruim dertig monumenten en bezienswaardigheden. Vind je de afstand te ver, dan is er gelegenheid de route in te korten tot 3,7, 5, 8, of 9 kilometer.

Museum De Proefkolonie
De wandeling is fantastisch en gaat inderdaad door een openluchtmuseum. Wij vertrekken bij Museum De Proefkolonie in Frederiksoord en wandelen van daar naar Wilhelminaoord en terug. Je komt ogen te kort en alle informatieborden hebben QR-codes waarmee je het verhaal interactief kunt maken.

In de middag bezoeken we het museum en maken we een virtuele reis door de tijd. Zelfs na anderhalve dag Koloniën van Weldadigheid leren we daar dingen die we nog niet wisten. Wat is dit super leuk en interessant.

Koloniehuis
Om ons bezoek helemaal compleet te maken, kopen we kaartjes voor bezoeken aan een kolonieschooltje en een koloniehuis dat nog in oorspronkelijke staat is. Op het hoogtepunt staan er zo’n vierhonderd van die boerderijen, waarvan er dertig zijn overgebleven. Deze zijn of worden gerenoveerd en vervolgens verhuurd.

De woningen die zijn verdwenen, worden vervangen door koloniewoningen van de toekomst. Deze worden zoveel als mogelijk gerealiseerd op de locaties waar door de eeuwen heen de oorspronkelijke woningen verloren zijn gegaan. Daarmee wordt vorm gegeven aan het streven van de Maatschappij van Weldadigheid om het gebied te behouden voor de toekomst. Wij zijn ernstig onder de indruk.

Generaal Van den Bosch
Tot slot de nadere uitleg over mijn opmerking in het intro. Waarom zijn de Koloniën der Weldadigheid wel en niet gelukt. Het plan van generaal Van den Bosch was ze zelfvoorzienend te maken, met als uiteindelijk doel zelfs terugbetaling van de schulden door de armen die er wonen. Daarin slaagt hij niet. Een belangrijke reden is dat de oogsten tegenvallen.

Waarom durf ik te stellen dat het wel geslaagd is: omdat Van den Bosch met zijn initiatief de basis heeft gelegd voor de moderne verzorgingsstaat. Al in 1800! Bewoners krijgen in de koloniën een stuk grond met een huis en leveren werk als tegenprestatie.

Ze betalen een halve cent per week en hebben daardoor recht op medische zorg. Onderwijs en een bezoek aan de kerk zijn verplicht. Tot 1860 wordt zelfs gewerkt met een eigen munteenheid (al is dat vooral om te voorkomen dat de kolonisten hun geld opmaken aan drank). Van den Bosch had op dat vlak dus een vooruitziende blik.

Goed eten, drinken en slapen
Frederiksoord en Veenhuizen liggen op een goed half uur rijden van elkaar. Mijn advies is om voor de bezoeken (minimaal) twee dagen uit te trekken, zoals wij dat ook hebben gedaan.

Wil je in het hart van de koloniën overnachten, kies dan voor een van de appartementen in het Gevangenismuseum, verblijf in Logement & Gasterij Frederiksoord van Ginie en Marcel Vos of reserveer bij Bitter & Zoet in het voormalige hospitaal van Veenhuizen.

Het hotel stamt uit de achttiende eeuw en is volledig teruggebracht in de originele staat. Voor de Maatschappij van Weldadigheid is het in die periode de vaste vergaderplaats voor de bestuurders en vier kamers waren permanent beschikbaar voor het dagelijks bestuur.

Op het binnenterrein van het Gevangenismuseum in Veenhuizen staan vijf vakantiewoningen met een capaciteit van maximaal zes personen. De oude elementen in de woningen zijn zoveel mogelijk bewaard gebleven.

Overnachten
Buiten de koloniën kun je volop terecht bij Van der Valk, dat hotels heeft in Assen, Wolvega-Heerenveen, Drachten en Groningen. In die laatste stad zelfs drie: Groningen-Westerbroek, Groningen-Zuidbroek A7 en Groningen-Hoogkerk. Je kunt ook kiezen voor NH Groningen Hotel de Ville of Landgoed Lauswolt in Beetsterzwaag.

Lunch en diner
Mijn tips voor een lunch of diner, afhankelijk van waar je verblijft: restaurant De Heeren van Harinxma of bistro Nijeholt in Beetsterzwaag, Bij Jaap in Assen, De Loohoeve in Schoonloo, De Vlindertuin in Zuidlaren, Fidèle in Drachten, Voila, Vive la Vie en Bisque in Groningen, Onder de Linden in Aduard, Bovenmeester in Steenwijk, Smink in Wolvega en Sukade in Meppel.

Lees ook:
Wandelen op Marker Wadden: florerende natuur met alleen winnaars
Nieuwe Hollandse Waterlinie ontdekken: nationaal meesterwerk
Wandelen op Schokland: ooit een eiland in gevecht met de Zuiderzee

ChefsFriends wordt mede mogelijk gemaakt door ‘De vrienden van…’: WTOL-Academy.nl, Kesbeke Fijne Tafelzuren, Bourgondisch Lifestyle, Chaîne des Rôtisseurs, Nice to Meat, Laurent Smedts Import, Reitsma Seafood, Non+Ultra Coffee & More (gebruik de code CF20 en krijg 20 procent korting) en R&R media en advies. Ook vriend worden? Stuur een e-mail naar rik@chefsfriends.nl.